IT BEGJIN
It sil yn 1986 west ha. In skriuwerswykein yn Koartehimmen. Mei guon kollega-skriuwers rekke ik yn petear oer de stân fan saken yn de Fryske literatuer. Sa hiene wy it oer 'bline flekken': hokfoar boeken soene der yn it Frysk ferskine moatte om it lêzerspublyk te ferbreedzjen, wêr soe ferlet fan wêze? Op in stuit brocht ik de misdiedroman op it aljemint.
Dat genre wie ommers te uzes net sa rom oanwêzich en ik wie der wis fan dat der by de Frysklêzers belangstelling foar wêze soe. (Ik koe dêr fansels hielendal net wis fan wêze, it wie sa dat ik der sels slim ferlet fan hie: ik woe wolris in moderne Fryske misdiedroman ûnder eagen ha).

‹ mei Rein van der Leest

O, der wie wol ris wat ferskynd: Sjoerd van der Schaaf, Piter Terpstra en net te ferjitten it ferneamde duo Anne Hellinga/Jan J. Bylsma. Mar dat wie al sa lang lyn en har boeken wiene net mear te besetten.

Nee, rôp ik, de moderne Fryske misdiedroman bestiet net en dat moat hurd feroarje. It waard efkes stil yn ús fermidden oant immen mei de logise fraach kaam: wêr helje wy dy misdiedskriuwers wei? Wa soe(ne) sokke boeken skriuwe moatte? Doe bleau it in hiel skoft stil. Ik sei: "Dan begjin ik der wol mei". Arrogânsje fansels, poere bluisterichheid. Ik - de dichter - dy 't in roman skriuwe soe, in misdiedroman ek noch. Om my hinne waard freonlik glimke - ach, dy Joop...

Der gong in jier foarby. Der kaam gjin misdiedige letter op papier fansels, mar it plan om ea ris oan sa'n boek te begjinnen woeks bytsje by bytsje yn myn kop. Ik begûn der sels suver yn te leauwen. Ik frege in provinsjale skriuwopdracht oan en doe 't ik dy krige koe 'k der net mear foar wei. Ik moast no echt oan in 'krimineel' projekt begjinne. Ik hie foar mysels ommers in gigantise kneppel achter de doar set.

mei Bouke Oldenhof, Frâns Holwerda, Douwe Kootstra, Wâtse Hiddema ›

Yn 1988 ferskynde 'Ien foar de wraak', ín jier letter 'Kwea jild'. Ik hie ynienen twa misdiedromans skreaun, ik hie wurd holden. En dêr bin ik eins noch in bytsje grutsk op.

TAFALLICHHEDEN
Sa 'k skreau, myn earste misdiedroman ferskynde yn 1988. It boek waard in bytsje ûnwennich ûntfongen. Yn de Leeuwarder Courant wie 't in spultsje fan: in misdiedroman yn 't Frysk, kin dat wol wat wêze, moat ik (Jan Wybenga - jb) dêr no in serieuze resinsje oer skriuwe? Nee dus. De measte oare media lykwols pikten myn eksperimint (want sa seach ik it doe) wol goed op en setten myn boek yn it ramt fan wat de Fryske literatuer oant no te betsjutten hie. Sa fan 'in dichter dy 't yn 'e misdied giet' oant 'de bêste misdiedroman dy 't oant no yn it Frysk ferskynd is'. Moedjaand.
En doe in ferrassing. Tagelyk mei 'Ien foar de wraak' ferskynde ek de earste misdiedroman fan Riek Landman. Tafal? Fansels! Ik wist op dat stuit neat fan Riek har skriuwen en hja hie gjin aan fan wêr 't ik mei dwaande wie. Dat doe 't ús boeken yn 'e winkel leine en wy elkoar moeten, hawwe wy elkoar ris oansjoen, ha wy glimke en ha wy elkoar ris fiks oankrûpt. In nij ûndernimmen wie opset. Riek en ik op it selde stuit oan de basis fan de moderne Fryske misdiedroman.
En doe kamen der mear: skriuwers en skriuwsters, ferhalen, romans. Der begjint sa njonkenlytsen in lytse tradysje te kommen: de misdiedroman as genre yn 'e Fryske literatuer.

mei Riek Landman › 

EN DOE FIERDER
Sels binne jo jo dêr net sa bewust fan, mar in útjouwer hâldt soks skerp yn 'e gaten: de ferkeapsifers fan in boek. Blykber rûn de ferkeap fan 'Ien foar de wraak' tige goed. Dat der kaam in briefke, in pear moanne nei it ferskinen fan myn earsteling: soest ris neitinke wolle oer in opfolger? Eeeeh... Fansels! skreau ik werom. Dat ik sette my oan in nij projekt. Wer in pear moanne letter, wer in briefke fan de útjouwer: "Wy sille subsydzje oanfreegje foar dyn nije roman. Wat is de titel en hoe grut wurdt er?" De flammen sloegen my út de earen! Eins wie 'k noch mar krekt útein set mei myn nije boek, want ik hie al dy moannen stutsen yn it sammeljen fan ynformaasje: petearen mei lju fan de plysje, de resjerzje, de dûane, de reklassearring - ik hie besites brocht oan de finzenis fan Veenhuizen, ik hie my ferdjippe yn lokaasjes, ensafuorthinne. Mei oare wurden: der wie in idee, der wie 'research-mateariaal', mar eins stie der noch gjin letter op papier. Mar optimistys as ik no ienris bin - en lit ik earlik wêze: ik woe sels ek wol graach dat der in nij boek fan my op 'e merk kaam - joech ik ynformaasje troch. Healwei it tiposkript (!) (de subsydzje wie takend, myn nije roman wie opnommen yn it útjefteplan fan myn útjouwer), belle Klaas Feenstra. Hy soe wer it omslach meitsje en sadwaande wie 't wol handich om de definitive titel te witten. In oere letter belle ik werom: 'Kwea jild'. Deselde wike belle de útjouwer: "Wêr bliuwt it boek? De deadline is dan en dan!" Wer sloegen my de flammen út de earen. Suver nacht en dei (as ik myn skoalmasterswurk net dwaan hoegde) wie 'k oan 't skriuwen. Fan in sosjaal libben wie gjin sprake, frou en bern hiene gjin sprút oan my.

In grutte panyk - ein desimber 1988 - kaam yn my, doe 't ik fernaam dat ik hartstikke fêst siet mei it ferhaal. Ik hie myn haadfiguer (Wouter Sandbergen) yn Antwerpen 'parkeard' en de ein fan it boek siet der oan te kommen, dat wist ik wol. Mar hokfoar ein? En benammen: wat siet der yn de pakjes dêr 't Wouter hiel Europa mei trochreizge? Panyk, grutte panyk. Benammen ek omt de roman oer 14 dagen by de útjouwer wêze moast. De uterste limyt, wie my al ferskate kearen dúdlik makke. Doe hawwe Jenny en ik de jas oanlutsen en binne wy nei Antwerpen ta gien. Dêr ha wy in pear dagen omspaand en lokaasjes besjoen. En doe lies ik dêr in lyts berjochtsje yn in moarnskrante. Ik wist op slach wat yn dy pakjes sitte moast. En in wike letter koe 'k it tiposkript nei de útjouwer bringe!

Ien ding haw ik fan dizze operaasje leard: ik wol noait wer ûnder sa'n grutte druk skriuwe! Dêr wurde jo spikergek fan - seker as jo ek noch in folle baan yn it ûnderwiis hawwe, en heit en man wêze wolle. (Mar: 5 jier letter kaam ik dochs wer yn in lyksoartige sitewaasje..., dêroer letter).

FERHALEN
Twa romans yn twa jier. Riek Landman publisearre ek in twadde roman. Allegear moai en aardich, mar no 't der sprake wie fan in nije start wat de Fryske misdiedskriuwerij oanbelanget, like it my wol in nijsgjirrige útdaging om út te finen oft der mear misdiedskriuwers yn Fryslân wiene. Fan de útjouwerij krige ik de opdracht om myn plan foar in bondel mei misdiedferhalen út te wurkjen. Der kaam moai wat flecht op 'e koai en sa koe yn 1991 de bondel 'Fryske Misdiedferhalen' ferskine: 14 ferhalen fan likefolle auteurs.
Sels hie 'k de smaak fan de ferhaleskriuwerij fiks te pakken krigen. Boppedat: by it sammeljen fan al dy ynformaasje by alderlei ynstânsjes wie 'k safolle moai spul tsjinkommen dêr 't ik neat mei koe yn 'Kwea jild'. En doe 't ik fan de provinsje in opdracht krige foar it meitsjen fan in eigen bondel mei misdiedferhalen, ûntstiene geandewei de ferhalen dy 't meielkoar 'Picasso, lêste wurk' foarmen (1992).
Blykber wie der mear ferlet fan misdiedferhalen, want de útjouwer frege my in opfolger gear te stallen fan de eardere samling. Wer skreau ik ferskate auteurs oan en ta myn grutte ferrassing kamen der ek ferhalen út tige ûnferwachte hoeke binnen. Sa koe yn 1994 'Knyflok en Reidmannen' der komme: wer 14 ferhalen fan likefolle auteurs, wêrûnder (wat de misdiedskriuwerij oanbelanget) in stikmannich debutanten. Hiel opfallend wie dat ik nochal wat briefkes krige fan auteurs dy 't my seine dat se it wol besocht hiene, mar dat it net slagje woe. 'It skriuwen fan in misdiedferhaal freget dochs in aparte dissipline, dy 't ik net behearskje', skreau in oars tige betûfte kollega-skriuwer.

In ûnnutte reboelje oer
IN FROU MEI LJOCHTBLAUWE EAGEN
Soms rinne de saken oars as jo tinke dat se gean sille... En soms leare jo minsken, dêr 't jo fan tochten dat it freonen wiene, op in oare wize kennen... Hawar, om dit boekje hinne bliuwt foar my altyd in flues fan, hoe sil ik it neame - lit my dit sizze: jo helpe in goekunde út 'e need en ynienen wurdt der dong en modder oer jo hinne dondere. Jo wurde te kyk set as profiteur of soksawat.

It ferhaal. Elk jier produsearret de stifting It Fryske Boek yn febrewaris, yn de Fryske Boekewike, in boekje dat fergees jûn wurdt oan keapers fan Fryske boeken. It saneamde boekewikegeskink. Foar 1994 wie in ferhaal fan Anne Hellinga as sadanich besjoen: 'Bloed yn 'e tunnel'. Anne hie der sels net safolle fidúsje yn, mar doe 't hy frege waard syn ferhaal ta beoardieling ôf te stean, joech er it mei. In kommisje (of sa) út It Fryske Boek beseach it ferhaal en ornearre: eins net gaadlik foar boekewikegeskink. Omt it al ein 1993 wie (de tiid knypte!) en der gjin inkeld alternatyf foar hannen wie, waard besletten my om in 'second opinion' te freegjen. Anne syn ferhaal wie ommers in 'krimi' en ik soe dêr as misdiedauteur wol ferstân fan ha. Ik lies it ferhaal in kearmannich en ik stjoerde it spul werom mei myn oardiel: sa kin it net, dit is sa gjin goed ferhaal. En foar alle wissichheid: ik hie op dat stuit gjin weet fan wat der allegear spile by It Fryske Boek. Ik hie in ferhaal beoardiele en dêr - op fersyk - myn earlik oardiel oer jûn. Sa 't ik al withoefolle tiposkriften, oanbean oan ferskate útjouwerijen, beoardiele hie. Jo lêze in roman, in bondel fersen of ferhalen tige kritys en skriuwe jo miening dêr oer op. Lykas oaren dat ek diene en dogge. De útjouwerij nimt dêrnei it beslút ta publikaasje. Of net.

Ein novimber 1993 waard ik skille troch Durk Hibma, direkteur fan It Fryske Boek: "Joop, no is 't al wat. It ferhaal fan Anne Hellinga kinne wy yn dizze foarm net útjaan en der is op 't stuit neat oars beskikber, witte wy. Hasto noch wat lizzen?" Jo wurde kjel fan sa'n telefoantsje. Net allinne om dy lêste fraach (ik hie net 'wat lizzen' - ja, in opsetsje foar in roman, in stikmannich oantekens eins), mar benammen fan de toan fan Durk syn stim: suver panyk. Slimme ûngerêstens. Oer in pear moanne wie 't ommers al wer Fryske Boekewike en dan soe der gjin boekewikegeskink beskikber wêze - de ein fan (of in brek yn) in prachtige tradysje! Om dy reden sei ik ta dat ik dy oantekens útwurkje soe ta in boekje fan likernôch 70 siden. In oare reden wie: ik fyn Durk in prachtkearel dy 't ik graach skewielje wol. Durk syn lêste opmerking: "Ik soe 't foar 1 jannewaris graach yn 'e hûs ha wolle".
Daalk nei 't ik de telefoan dellein hie, sjoech ik my (figuerlik, dat lokkich al) foar de harsus! Wat hast tasein, idioat! Dit kinst noait wiermeitsje! Yn in moanne in boek skriuwe, arrogante gek ast biste! Dy jûns haw ik wol tsien kear in part fan Durk syn telefoannûmer draaid. Om myn tasizzing werom te lûken. Ik haw it net dien. En achterôf spyt my dat. Gjin hier op myn holle dy 't doe tocht oan guon reaksjes...
Sinterklaas. Ik makke fersen en pakte pakjes yn. Wy hiene thús in moai feest. In dei as wat letter sette ik my oan it boekje. Piele, grieme, útstelle, tinke, reizgje nei eventuele lokaasjes, prate, begjinne en skrasse - heit wêze, man, learaar. Ik doarme en pielde en griemde.
En doe ynienen in begjin! De jûns nei 't ik oerdei myn rêst socht hie yn de fûgelhutte by de Jan Durkspolder by Earnewâld. Ik tocht: yn de bondel 'Knyflok en Reidmannen' stiet in ferhaal dêrst fierder mei kinst - doch dat dan! Sadwaande smiet ik alles wat ik betocht hie oer board en sette ik my oan in folslein nije stoarje: 'In frou mei ljochtblauwe eagen'. Teake Oppewal fan it FLMD belle mei de meidieling dat it saneamde skriuwersmiel (de doe tradisjonele iepening fan de Fryske Boekewike) yn Rinsumageast holden wurde soe. Yn 'Het Rechthuis'. Okee, sei 'k - dy lokaasje nim ik yn myn ferhaal op. Ik skreau en ik skreau. It rûn lekker. En in spaande in midzje yn Rinsumageast om, kaam yn 'e kunde mei de eigner fan 'Het Rechthuis', beseach de Averoflat yn Ljouwert. Ik hie alle betrouwen yn de goede ôfrin fan dit projekt, it soe in hiel lêsber boekje wurde. Ik bedoel: ta myn ferbjustering rûn it as in trein. Tige ûntspannen eins.

En doe kaam mids desimber de krante. De Ljouwerter. Yn in artikel op de kultuerside waard de lêzer ferteld dat Joop Boomsma, dy 't it tiposkript dan Anne Hellinga dat eins bedoeld wie as boekewikegeskink, oukard hie, no séls dat boek skriuwe soe. Soks. Foto's fan Anne en my der by. Ik waard ougryslike kjel! En ferskuorrende lulk. Dat ek. Want dit berjocht roaide kant noch wâl fansels. Hiel serieus haw ik der oer tocht om de brot mar del te smiten, mar it wie Durk Hibma dy 't my der trochskuorde: Trochgean, blinders!
Wylst ik fierder skreau oan it boekje, berikten my alderlei ferfelende reaksjes. Elk wist blykber krekt hoe 't it siet: Joop Boomsma wol sels sa ferskuorrende graach it boekewikegeskink skriuwe, dat er in ferhaal fan Anne Hellinga oukarde... Ik soe dus in earsten profiteur wêze, in 'matennaaier' ek!
Hawar, ik haw besocht my dêr neat fan oan te lûken en wurke suver de hiele krystfakânsje oan it boekje. Mar der hammere my fansels fan alles troch de kop. Benammen it feit dat ik achter myn rêch berabbe waard troch minsken dêr 't ik fan tocht dat it skriuwersfreonen wiene, die sear. Lykwols: âldjiersdei 1993 skreau ik de lêste alinea en dyselde deis haw ik it tiposkript nei Durk Hibma ta brocht. Mei in gâns minder foldien gefoel as ik ornaris haw as der wer in wurkstik klear is. De lol wie der ou.
Yn de tiid tusken ferskinen en it oumeitsjen fan it boekje ferskynden yn De Strikel in pear ougryslik lullige stikken: ik waard wer delset as profiteur. De Fryske deiblêden skreauwen der oer, der kamen ynstjoerde stikken. Mar der wiene ek minsken dy 't my opbellen mei bemoedigjende wurden. Doe 't it boekje ferskynde, wie 't dien mei de flauwekul. It hat lykwols noch gâns jierren duorre ear 't guon minsken my wer rjocht yn de eagen doarden te sjen.

Noch efkes dit. De minsken fan de Koperative Utjowerij hiene fansels ek weet fan it gesoademiter om dit boekewikegeskink hinne. Tiid dus foar nocht oan ûnnocht: it like dy klup wol aardich om mei in soarte fan alternatyf boekewikegeskink te kommen - it ferhaal fan Anne Hellinga. It is him net wurden: in kommisje fan de Q achte dat ferhaal net gaadlik foar útjefte...

As lêste de persoanlik oan my rjochte reaksje fan Anne Hellinga: 'Wat in stoarm yn in glês wetter!'

YN REEK FERFLEIN
Troch boppesteande ûnsin hat it jierren duorre ear 't ik my wer oan it skriuwen fan in roman sette koe. Komt by dat ik in goed jier letter in lichte harsenynfarkt krige. No, en dan ha jo wol efkes oare saken oan 'e kop...

By wize fan terapy - ris sjen of ik noch skriuwe kin - bin ik yn 1997 begûn oan wat 'Yn reek ferflein' wurde soe. En ik moat sizze dat ik selden sa bliid west haw as doe 't dit boek ou wie. De kop wurke noch, lykas myn fantasij en de dissipline, de konsintraasje dy 't by skriuwen heart.

(wurdt fuortset....)